Қанша дегенмен өткенің орала алмайды. Қаптағышы ашылған тауарды дүкенге қайтара алмайсың. Қолда барға қанағат етіп, ары қарай өмір сүре беруден басқа амал жоқ.
© Харуки Мураками, “Түссіз Цкуру Тадзаки және оның жер шарлаған жылдары» – 2013
Мектеп тілімен айтқанда, қандай да бір жағдайды не затты ұқсас дүниеге теңеу арқылы адам ойын астарлы мағынада жеткізетін сөйлем құрылымын метафора деп атайды. Мектеп кезінде оларға мысал табу көпшілігімізге қиын көрінетін еді, бірақ адамдар метафораны күнделікті өмірінде қаншалықты жиі қолданатынын өздері де аңғармайды.
Метафора деген не: мысал
Мәселен, компьютердегі система тіліндегі switch program (ағыл. қосымшаны іске қосу) сынды сөйлемді тікелей түсінсек, қосымша + жағу деген екі бөлек сөзден құрылған сөйлем екенін көреміз. «Жағу» сөзі жалғау септігі болғандықтан «кімді?»; «нені?» сұрағына жауап береді: нені жағамыз? Пешті жағамыз, сіріңке жағамыз, көмір жағамыз, қағаз жағамыз/жандырамыз.
Бірақ қосымшаны жағу деген сөйлемді тікелей түсінсек, компьютерлік қосымшаны «жағу» сөзінің тура мағынасындағыдай жағуға болады ма? Мүмкін емес қой, себебі ол компьютерлік бағдарлама және оны тура мағынасындағыдай сіріңке сияқты жағып жібере алмаймыз. Онда неліктен олай айтылады?
Шын мәнінде метафора тек көркем әдебиеттің жанры емес, метафора – адамның тіл байлығының көрсеткіші. Адамның астарлап сөйлегенінен оның білім деңгейін анықтауға болады. Метафора қолдана білген адам үшін қолжетімді әрі мықты қарулардың бірі. Тым көп астарлап сөйлеп кетсек сөзіміз мысқылға айналып, біреуді ренжітіп алуымыз мүмкін, ал қарапайым дүниелерді өмірдегі оқиғалармен ұштастырып, мысал келтірсек біреу үшін үлкен сабақ болу мүмкін.
Сократтың әйгілі диалогы
Шығыс және ежелгі антикалық дәуірдің грек философтары өз еңбектерінде метафораны жиі қолданатын. Мысалы, ежелгі грек философы Платонның «Мемлекет» атты еңбегінде жазылған өзінің ұстазы Сократ пен әйгілі софист Фрасимах екеуінің арасындағы әңгімесін мысалға келтірейік: «Сен данасың, Фрасимах, – дедім мен, – егер сен он екі саны қандай амалдардың теңі деп сұрасаң, бірақ өз сұрағыңды қоя отырып, алдын ала: «Тек сен маған бұл он мен екі санының қосындысы не алты санының екіге көбейтіндісі не болмаса үш пен төрттің көбейтіндісі деп бос сандырақтасаң, онда мен ондай бос сөзіңді тыңдамаймын», — деп ескертетін болсаң, мұндай сұрағыңа ешкім де саған жауап бермейтінін өзің де білерсің. Бірақ, егер саған: «Ау, Фрасимах! Менің жауаптарым сен ескерткен нәрселерді қамту керек емес пе? Ал егер олай болмай шықса, сенің ойыңша мен шындықтан ада сөйлеуім керек пе?», — деп айтса не істейсің?», – депті.
Бұл метафорасымен Сократ қарсыласының жүрегін жараламай мүйізтұмсық терісінен сөзін өткізгісі келген еді. Одан кейін де екеуінің дауы әлі бірнеше сағатқа созылған деседі, бірақ ақырында Сократ әділеттілік табиғатын Фрасимахтың санасына жеткізген болатын.
Қорытынды
Біздің ойымызша, әр тілдің өзіндік ерекшеліктері мен сөздік қоры болады және бір-бірімен салыстыруға келмейді. Тіл – геологиялық мекенге байланысты дамиды дейді Л.Н.Гумилев. Қазақ тілінің метафоралары жазық жазираның табиғатымен байланысты болса, ағылшын тілінің метафоралары шөлді Прерий мен Альпа тауларымен, Канада каньондарымен байланысты. Алайда, барлығына да ортақ дүние – білім. Ал, кітап — білім бұлағы, білім — өмір шырағы екені баршамызға мәлім.
Сіз жаңалықтар туралы не ойлайсыз